.

.
.

Friday, April 24, 2015

Slavoy Jijek - Dil, zorakılıq və qeyri-zorakılıq haqda (1-ci hissə)

 




    Volter Benjamin "Critique of Violence" kitabında belə bir sual qoyur: "Münaqişələrin hər hansı bir qeyri-zorakı yolla həlli mümkündürmü? (1) Onun bu suala cavabı isə belədir ki, münaqişələrin qeyri-zorakı yolla həlli nəzakət, şəfqət və inam hissləri sayəsində "fərdlər arasındakı münasibətlərdə" həqiqətən də mümkündür: "İnsanlar arasındakı razılığın elə bir qeyri-zorakı sferası mövcuddur ki, oraya şiddət heç cür daxil ola bilmir: "Anlaşma"-nın həmin o müvafiq sferası dildir. 

    Benjaminin bu tezisi ümumi bir ənənəyə əsaslanır, həmin ənənədə dil və rəmzi işarələnmə tələsik və kobud qarşıdurmanı irəli sürən zorakı mühitə yox, sülhü, anlaşmanı, dinc birgəyaşayışı irəli sürən qeyri-zorakı mühitə aid edilir. (2) Dil sferasında biz bir-birimizə qarşı birbaşa zorakılıq tətbiq etmək əvəzinə müzakirə edir, fikir mübadiləsi aparırıq və bu mübadilə aqressiv olduqda belə, ən azından qarşımızdakı insana az da olsa hörmət göstəririk. Dil sferasına giriş və zorakılıqdan imtina, adətən, eyni bir əlamətin iki aspekti kimi qəbul edilir: "Danışmaq sosiallaşmanın əsas bünövrəsini, strukturunu təşkil edir və zorakılıqdan imtina ilə səciyyəvidir." - Jan Mari Müllerin YUNESKO üçün yazdığı mətndə bu cür deyilir. (3) İnsan danışan heyvandır və bu da o deməkdir ki, zorakılıqdan imtina etmək insan olmağın əsasını təşkil edir. "Əslində, bunlar, qeyri-zorakılığın prinsip və metodlarıdır. Bu prinsip və metodlar bəşər övladının insani keyfiyyətlərini, hökmlərə və məsuliyyət hissinə əsaslanan əxlaqi standartları formalaşdırır." Və elə ona görə də zorakılıq "həqiqətən də bəşəriyyətin köklü bir sapmasıdır." (4) Dilə zorakılıq elementləri yoluxana qədər bu, simvollarla olan ünsiyyətin ənənəvi məntiqini təhrif edən şərti və "patoloji" halların təsiri altında baş verir.

    Bəlkə elə insanlar məhz danışırlar deyə zorakılıq potensialında heyvanları ötüb keçirlər? (5) Hansısa bir hərəkəti zorakı olaraq qəbul edərkən bunu "normal" qeyri-zorakı situasiyanın necə olduğu haqda olan, əvvəlcədən müəyyən edilmiş standartlar vasitəsilə müəyyənləşdiririk və zorakılığın ən yüksək forması həmin bu standartın müəyyən hadisələri zorakı hesab bir isnadla yüklənməsidir. Ona görə də dilin özündə -ən qeyri-zorakı, qarşılıqlı razılaşmaq mühitində də- şərti zorakılıq mövcuddur. Bəlkə də "reason" (ağıl) və "race" (yarış) sözlərinin eyni kökdən gəlməsi bizim üçün bir işarə ola bilər: Primitiv şəxsi maraqlar yox, məhz dilin özü ən böyük bölücüdür, məhz dil sayəsində biz qonşularımızla eyni küçədə qalsaq da, "fərqli dünyalarda" yaşayırıq (yaşaya bilirik).  Bu o deməkdir ki, şifahi zorakılıq ikinci dərəcəli bir təhrif yox, hər bir insan zorakılığının əsas mənbəyidir. Götürək elə hər cür irqçi zorakılığa rast gələ biləcəyimiz anti-semitist poqromları. Poqromları törədənlərin dözülməz və qıcıqlandırıcı hesab etdikləri, reaksiya göstərdikləri şey yəhudilərin bilavasitə real varlığı yox, ənənələrində (poqromu törədənlərin. -tərc.) formalaşdırdıqları və aralarında cövlan edən "yəhudi" obrazıdır. Əsas məğz, əlbəttə, budur ki, heç bir fərd real yəhudilərlə onlar haqda yaradılmış obrazı heç də asanlıqla fərqləndirə bilməz: Bu obraz mənim real yəhudilər haqdakı düşüncələrimi, hətta yəhudilərin özləri haqda olan düşüncələrini belə üstələyir. Anti-semit bir adamın küçədə real yəhudi ilə qarşılaşanda "dözülməz" hesab etdiyi, yəhudilərə hücum edən zaman dağıtmaq istədiyi şey, qəzəbinin əsl hədəfi məhz bu fantazmatik* aspektdir.

    Eyni prinsip bütün siyasi etirazlara şamil edilə bilər: fəhlələr istismar olunmalarına etiraz edərkən banal gerçəkliyə yox, real problemlərinin dil vasitəsilə məna qazandırılmış dərketməsinə etiraz edirlər. Gerçəklik isə öz-özlüyündə, tam çılpaqlığı ilə, heç vaxt dözülməz olmur: onu dözülməz edən dil, simvollaşdırma olur. Binalara, maşınlara hücum edib yandıran, kimlərisə linç edən qəzəbli bir kütlədən bəhs edərkən öz əməllərinə haqq qazandırmaq üçün əllərində tutduqları plakatları, dedikləri sözləri unutmamalıyıq. Dilin bu xüsusiyyətini formal-ontoloji səviyyədə təkmilləşdirən isə Haydegger olub. O, mahiyyət haqda şərh bildirərkən "mahiyyətsizləşdirilmiş" (de-essentialized) bir mahiyyət fikrini irəli sürmüşdür. Bir qayda olaraq, "mahiyyət" şeyə tərif verilməsinin qarantı olan stabil özək kimi qəbul edilirdi. Haydeggerin fikrincə isə "mahiyyət" tarixi konteksdən, varlığın zamana tabe olan izahından (bu da dil vasitəsilə və dildə baş verir) asılı olan bir şeydir; onun "Wesen der Sprache"  ifadəsi "dilin mahiyyəti" (the essence of language) mənasında yox, dilin "mahiyyətliləşdirilməsi"  (essencing of language) mənasındadır və bu da dilin gördüyü işdir:

"Dil şeylərə mahiyyət qazandırır, dil bizi "hərəkətə gətirir" və beləliklə şeylər bizim üçün xüsusi məna kəsb edir. Yollar elə düzəldilir ki, varlıqlar arasında hərəkət edə bilək və varlıqlar bir-biri ilə olduqları kimi davrana bilsinlər. Dünya bizim üçün eyni bir üslubla ifadə ediləndə, biz dilə "qulaq asanda", ona "bizə öz sözünü deməyə imkan verəndə" əsl dili bölüşürük." (6)

    Orta əsrlər dövründəki bir xristian üçün qızılın əsas mahiyyəti onun korlanmazlığı və onu müqəddəs metal edən ilahi parlaqlığı idi. Bizim üçün isə qızıl ya sənaye, ya da estetik məqsədlər üçün istifadə olunan əlverişli bir materialdır; və yaxud katoliklər kastrato** səsinin mələklərin qiyamətdən əvvəlki səsi olduğunu düşünürdülər, biz isə bu gün buna vəhşilik deyirik. Hissiyyatımızdakı bu dəyişiklik dil vasitəsilə baş tutur, simvolik kainatımızdakı yerdəyişmələrə əsaslanır. Fundamental zorakılıq dilin bu cür "mahiyyət qazandırma" bacarığında mövcuddur: yaşadığımız dünya qismən dəyişilir, öz balanslaşdırılmış məsumiyyətini itirir, rənglərdən bir qismi qalan hamısı üzərində hakim olur.


İzahlar:

*fantazmatik - "orqazm" və "fantastik" sözlərinin birləşməsindən yaranmış sözdür. Lakanın psixoanaliz məktəbində xüsusi məna kəsb edir.
**kastrato - Kilsədə ifa etmək üçün seçilmiş gənc oğlanların həddi-büluğa çatmamış xədim olunması (bax: castration) nəticəsində çıxardıqları çox incə səsdir. Soprano, mezzo-soprano və ya kontrattonun ekvivalenti hesab edilir.


İstinadlar:

(1) Walter Benjamin. Selected Writings, Cambridge: Harvard University Press 1996.
(2)The idea propagated by Habermas (see Jurgen Habermas, The Theory of Communicative Action, Vol. 1 and 2, New York: Beacon Press 1985), but also not strange to a certain Lacan (see Jacques Lacan, “The Function and Field of Speech and Language in Psychoanalysis,” in Ecrits, New York: Norton 2006).
(3) Jean-Marie Muller, “Non-Violence in Education,” available online at http://portal.unesco.org/education/en/file_download.php/fa99ea234f4accb0ad43040e1d60809cmull er_en.pdf.
(4) Muller, op.cit.
(5) See Clement Rosset, Le reel. Traite de l’idiotie, Paris: Les Editions de Minuit 2004, pp.112-114.
(6) Mark Wrathall, How to Read Heidegger, London: Granta 2005, p. 94-95.

No comments:

Post a Comment